Kyoto Protokolunun Yildonumunde Iklim Alarm Veriyor!

KYOTO PROTOKOLÜ

(16 Şubat 2005)

Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesine Yönelik Kyoto Protokolü 16 Şubat 2005’te yürürlüğe girmiştir. Kyoto Protokolü iklim değişikliği ile mücadelede “devletlere sorumluluklar yükleyen” ilk uluslararası belge olması nedeniyle büyük öneme sahiptir. Kyoto Protokolü’nü iklim değişikliği ile mücadele sürecinin bir parçası olarak ele almak gerekir.

İklim değişikliği günümüzün en önemli çevre sorunlarından birisidir ve küresel yanıt gerektiren küresel bir sorundur. Atmosferdeki karbondioksit (CO₂) konsantrasyonu geçtiğimiz 170 yıl boyunca insan faaliyetleri sonucunda %47 artmıştır. CO₂konsantrasyonu 1850’de (endüstri öncesi dönem) 280 ppm iken şu an 415 ppm düzeyindedir¹. Küresel sıcaklık artmaktadır. Dünya’nın ortalama yüzey sıcaklığı 2019’da 20. yüzyıl ortalamasının 0,95°C üzerinde ölçülmüş ve 2019 yılı 1880 yılından bu yana kaydedilen en sıcak 2. yıl olmuştur². Kaydedilen en sıcak 19 yıl 2000’den bu yana, en sıcak 10 yılın dokuzu 2005 yılından bu yana yaşanmıştır^2,3. Artrik Denizi buz kütlesi 1982 yılından bu yana her 10 yılda %13,1 azalmaktadır⁴. Hem Antarktika hem de Grönland’daki kara buz tabakaları 2002’den bu yana küçülmektedir⁵. Küresel ısınmaya bağlı olarak eriyen buz tabakalarından gelen ilave su ve ısınan deniz suyunun genişlemesi sonucunda 1993’ten bu yana deniz seviyesi her yıl 3,3 mm artış göstermektedir⁶.

Bu küresel sorunla mücadelede uluslararası alandaki ilk önemli adım olan Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi (BMİDÇS) 1992 yılında kabul edilmiş ve 21 Mart 1994 tarihinde yürürlüğe girmiştir⁷. Sözleşme ile sera gazı salınımlarını azaltmaya yönelik “genel ilke ve stratejiler” ortaya konulmuş ancak bağlayıcı yükümlülükler tanımlanmamıştır.

Sera gazı emisyonlarının küresel ölçekte artmaya devam etmesi ve iklim değişikliğinin olumsuz etkilerinin giderek daha fazla hissedilir hale gelmesi nedeniyle, bağlayıcı yükümlülükler ortaya konulmasına ihtiyaç duyulmuştur. Bu ihtiyaca cevap vermek üzere uzun süren çalışmalar ve müzakereler sonucunda oluşturulan “Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesine Yönelik Kyoto Protokolü” 11 Aralık 1997’de Kyoto’da gerçekleştirilen BMİDÇS 3. Taraflar Konferansı’nda kabul edilmiştir^8,9. Protokolün yürürlüğe girebilmesi için, en az 55 ülkenin Protokole Taraf olması ve onaylayan ülkelerin 1990 yılındaki emisyon toplamının, yeryüzündeki toplam emisyonun %55’ine ulaşması koşulu ancak 8 yılın sonunda Rusya’nın katılımıyla sağlanabilmiş ve Kyoto Protokolü 16 Şubat 2005 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bugün itibariyle Birleşmiş Milletler üyesi 191 ülke ve Avrupa Birliği sözleşmeye taraftır. Kanada 2012 yılında Protokol’den çekilmiş, Amerika Birleşik Devletleri imzalamış ancak taraf olma sürecini tamamlamamıştır^8-10.

Kyoto Protokolü’nde “ortak fakat farklılaştırılmış sorumluluklar ilkesi” uyarınca sanayileşmiş ülkeler için sera gazı azaltım hedefleri belirlenmiştir. Kyoto Protokolü’nü BMİDÇS’nden ayıran en temel özellik bu hedef ve taahhütlerin “bağlayıcı” nitelikte olmasıdır (8). Kyoto Protokolü, içerdiği bağlayıcı hedefler ile BMİDÇS’ni işler hale getirmiş olması nedeniyle son derece önemli bir uluslararası hukuk belgesidir¹⁰. Kyoto Protokolü iklim politikalarının oluşturulması, uygulanması ve kurumsal mekanizmaların oluşturulmasına katkı sağlamıştır.

Kyoto Protokülü’nün 2008-2012 ve 2013-2020 yıllarını kapsayan iki yükümlülük dönemi bulunmaktadır. Birinci yükümlülük döneminde, tarafların sera gazı emisyonlarını, 1990 seviyesine kıyasla ortalama olarak %5 azaltmaları beklenirken, ikinci yükümlülük döneminde emisyon azaltım oranı en az %18 olarak belirlenmiştir¹¹.

Kyoto Protokolünde uygulanması önerilen politikalar ve önlemler arasında; enerji verimliliğinin artırılması, sera gazı yutaklarının (orman, bitki örtüleri vb.) korunması ve yaygınlaştırılması, sürdürülebilir tarımın desteklenmesi, yenilenebilir enerji kaynaklarının desteklenmesi, sera gazı emisyonlarının azaltılması, metan salınımının azaltılması sayılabilir^12,13.

Kyoto Protokolü’nün ikinci yükümlülük döneminin 2020 yılı itibariyle son bulacak olması nedeniyle BMİDÇS altında yürütülen müzakereler sonucunda, Kyoto Protokolü sonrasında geçerli olacak yeni bir iklim değişikliği anlaşması olan Paris Anlaşması 2015 yılında kabul edilmiştir. Paris Anlaşması, 4 Kasım 2016 tarihinde, küresel emisyonların en az %55’ini oluşturan 55 ülkenin onayı ile yürürlüğe girmiştir¹⁴. Günümüz itibariyle 189 ülke ve Avrupa Birliği Paris Anlaşmasına Taraftır. Paris Anlaşması’nda Kyoto Protokolü’nden farklı olarak küresel iklim değişikliğine karşı sadece gelişmiş ülkelerin yükümlülük altına girmesi yerine tüm ülkelere birlik olmaları çağrısı yapılmaktadır.

Türkiye’nin Durumu

Kyoto Protokolü 5 Şubat 2009’da Türkiye Büyük Millet Meclisi’nce kabul edilmiş, karar 13 Mayıs 2009’da Resmi Gazete’de yayımlanmış, katılım aracının Birleşmiş Milletlere sunulmasıyla 26 Ağustos 2009 tarihinde Kyoto Protokolü’ne Taraf olunmuştur. Türkiye, Protokol kabul edildiğinde BMİDÇS’ne Taraf olmadığı için azaltım yükümlülüklerinin tanımlandığı listede yer almamıştır. Dolayısıyla, Protokol’ün birinci ve ikinci yükümlülük döneminde Türkiye’nin herhangi bir salım sınırlama ya da azaltım yükümlülüğü olmamıştır¹⁵.

Türkiye bu süreçte, 2010 yılında Ulusal İklim Değişikliği Stratejisi’ni, 2011 yılında da Ulusal İklim Değişikliği Eylem Planı’nı hazırlamıştır¹⁶.

Türkiye Paris Anlaşmasını 26 Nisan 2016 tarihinde imzalamış ancak henüz Taraf olmamıştır^17,18. Ancak Sözleşme Sekretaryasına 30 Eylül 2015 tarihinde Niyet Edilen Ulusal Katkı Beyanı’nı sunmuştur. Buna göre, sera gazı emisyonlarının 2030 yılında referans senaryoya göre artıştan %21 oranına kadar azaltılması öngörülmüştür¹⁹. Ancak TÜİK verilerine göre 1990 yılında 219,4 milyon ton CO₂ eşdeğeri olan sera gazı emisyonunun, 2018 yılında 520,9 milyon ton’a ulaştığı görülmektedir²⁰.

Aşırı sıcaklar, aşırı yağışlar, seller, kuraklık gibi iklim değişikliğine bağlı olayların görülme sıklığı tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de artmaktadır. Çok yakın geçmişte İzmir’de yaşanan sel ve hortum olayları ve NASA tarafından yapılan kuraklık açıklaması ülkemiz için iklim değişikliğinin etkilerini en somut haliyle bir kez gözler önüne sermiştir. NASA 2021 yılı başı itibariyle ülkemizin büyük bölümünde şiddetli kuraklık yaşandığını, İstanbul çevresindeki çok sayıda rezervuarda depolanan su miktarının 15 yılın en düşük seviyesinde olduğunu açıklamıştır²¹.

İkinci yükümlülük dönemi 2020’de sona eren Kyoto Protokolü dünyadaki emisyon azaltımı konusunda bağlayıcı hükümler içeren ilk küresel adım olması açısından önemli bir belgedir. Ancak gelişmiş devletlerin Protokol’e göre sera gazı salınım düzeylerini 1990 yılı seviyesinin altında tutma taahhütlerini yerine getirmedikleri görülmektedir. Gelinen noktada tüm devletlerin bu küresel soruna karşı tatmin edici önlemler alması gerekmektedir. Bundan sonra iklim değişikliği ile mücadele Paris Anlaşması çerçevesinde sürdürülecektir. Ülkemizin de Paris Anlaşmasına Taraf olma sürecini tamamlanması ve Ulusal İklim Değişikliği Eylem Planı’nın hızla hayata geçirmesi önem taşımaktadır.

Bu amaçla CO₂ emisyonlarının azaltılması (fosil yakıt kullanımının ve teşvikinin engellenmesi, enerji verimliliği politikalarının yürürlüğe konulması, yenilenebilir enerji kaynaklarından elektrik üretimi için teşviklerinin arttırılması, kent içi ulaşım sistemlerinin toplu taşıma ve bisikletli ulaşımını geliştirecek biçimde düzenlenmesi vb), yanı sıra doğal ve yeşil alanların, ormanların korunması ve artırılması yönünde politikalar uygulamaya konulmalıdır. Ayrıca iklim değişikliğinin sağlık etkilerinin değerlendirilmesi, izlenmesi, önlenmesi ve sağlık sisteminin iklim değişikliğine uyumunun sağlanması için gerekli çalışmalar yapılmalıdır^12,13,22,23.

KAYNAKLAR:

Carbon Dioxide, https://climate.nasa.gov/
Climate, https://www.noaa.gov/climate
Global Temperature, https://climate.nasa.gov/
Arctic Sea Ice, https://climate.nasa.gov/
Ice Sheets, https://climate.nasa.gov/
Sea Level, https://climate.nasa.gov/
Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi, https://iklim.csb.gov.tr/birlesmis-milletler-iklim-degisikligi-cerceve-sozlesmesi-i-4362
Kyoto Protokolü, http://www.mfa.gov.tr/kyoto-protokolu.tr.mfa
Kyoto Protokolü, https://iklim.csb.gov.tr/kyoto-protokolu-i-4363
What is the Kyoto Protocol? https://unfccc.int/kyoto_protocol
İklim Değişikliğiyle Mücadelede AB’nin Rolü. Türkiye Cumhuriyeti Avrupa Birliği Bakanlığı Aylık Bülten. 2014; 36: 22-25
Özmen MT. Sera Gazı-Küresel Isınma ve Kyoto Protokolü. TMH-453-54/2009/1.42-46. https://www.imo.org.tr/resimler/ekutuphane/pdf/16154_50_07.pdf
Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi ve Kyoto Protokolü Metinler ve Temel Bilgiler. Bölgesel Çevre Merkezi REC Türkiye, 2006. https://rec.org.tr/wp-content/uploads/2016/11/iklimkyoto1.pdf)
Paris Agreement- Status of Ratification, https://unfccc.int/process/the-paris-agreement/status-of-ratification
Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi, https://iklim.csb.gov.tr/birlesmis-milletler-iklim-degisikligi-cerceve-sozlesmesi-i-4362
Türkiye Cumhuriyeti İklim Değişikliği Eylem Planı 2011 – 2023, https://webdosya.csb.gov.tr/db/iklim/editordosya/file/eylem%20planlari/Iklim%20Degisikligi%20Eylem%20Plani_TR.pdf
Paris Agreement. https://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=XXVII-7-d&chapter=27&clang=_en
Paris Anlaşması, https://iklim.csb.gov.tr/paris-anlasmasi-i-98587
Türkiye Cumhuriyeti Niyet Edilen Ulusal Olarak Belirlenmiş Katkı, https://iklim.csb.gov.tr/paris-anlasmasi-i-98587
Sera Gazı Emisyon İstatistikleri, 1990-2018, https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Sera-Gazi-Emisyon-Istatistikleri-1990-2018-33624
Turkey Experiences Intense Drought. https://earthobservatory.nasa.gov/images/147811/turkey-experiences-intense-drought
Kara Rapor 2020, Hava Kirliliği ve Sağlık Etkileri. Temiz Hava Hakkı Platformu, 2020.
Kiraz EDE. İklim Değişikliğinin İnsan Sağlığına Etkileri. İklim Değişikliği Eğitim Modülleri Serisi 14. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2019.